Сосема посебна, оригинална, во секоја смисла неспоредлива е појавата на Бајруш Мјаку – актер кој, освен на мајчиниот, албански и на македонски, суверено игра и на повеќе други јазици…
Театролозите ќе речат и дека тој, таков, предизвикува не само на научна валоризација на неговиот раскошен талент, туку и на елаборација на интеркултуралните релации што македонскиот театар континуирано ги провоцира.
Роден во 1952 година, во Качаник, Косово. Во 1973 – та ќе дипломира на отсекот за актерска игра на Вишата педагошка школа во Приштина, во класата на Фарук Беголи и Беким Фехмиу, а веднаш потоа се вработува во Албанската драма при тогашниот, Театар на народностите.
Со претставите на матичниот ансамбл, но и тие во приватна продукција, настапува на најреномирани театарски фестивали во странство: Германија, Хрватска, Италија, Велика Британија, Норвешка, Унгарија, Латвија, Австрија, Франција, Полска, Египет, Русија, Босна и Херцеговина, Србија, Албанија, Турција, Уркаина, Сведска, Катар, Јемен, Бахрејн…
Селективната театрографија ќе ги забележи неговите улоги во “Глувци и луѓе”, “Хамлет од Долна Мрдуша”, “Дожд во Уертомонто”, “Вејка на ветрот”, “Баал”, “Крал Лир”, “Вујко Вања”, “Коските што доаѓаат доцна”, “Сонцето зајдува”, “Дневникот на лудиот”, “Татко”, “Генералот на мртвата војска”…
Играше во филмовите “Крвни врски” , “Трст виа Скопје”, “Бог да ги убие шпионите”, “Кула”, “Љубовен цвет од праска”, “Гранични магариња” … Три пати е прогласен за најдобар актер на Театарскиот фестивал “Војдан Чернодрински” во Прилеп, Актер на Европа на фестивалот Преспа 2004 -та, најдобар актер на фестивалот на актери во Фиер – Албанија 2003-та, Најдобар актер на фестивалот на монодрамата во Киев – Украина, добитник е на признанието на град Скопје, “13 Ноември”, како и на наградите “11 Октомври” и “Климент Охридски”. Неодамна пак, му се исполни петнаесетгодишниот сон – го одигра ликот на Пер Гинт во истоимениот текст на Хенрик Ибзен, во режија на Слободан Унковски, поддржана од норвешката фондација “Ибзен Ањард 2009*” и копродукција помеѓу Албанскиот театар Скопје и Националниот Театар на Косово, со подршка од министерствата за култура на Македонија, Косово и Албанија.
Пер Гинт на Мјаку и Унковски е голем зафат, што чини стотина илјади евра, со дваесеттина актери од трите земји, сценографија на Миодраг Табачки, кореографија на Ѓерѓ Превази и костими на Александар Ношпал. По премиерата во Албанскиот театар, гостувањата во Приштина , ги очекува Охридско лето, античкиот град Бутринт, Албанија, сараевскиот МЕСС, па Тирана, Зеница, Мостар, како и родниот град на Ибзен, Шиен, и Осло.
Пер Гинт е во самиот врв на светската драматургија, текст што го прикажува животното патување на еден човек, со сите негови очекувања, соништа, кој на крајот на таа голема авантура, пред завршувањето на својата физичка присутност на овој свет, решава да ги расчисти своите гревови. Унковски, тоа го решава со четириесетминутно распнување на Мјаку (како веќе остарениот Пер Гинт) на сцената. Самиот Мјаку, пак, жали што не го играл прославениот ибзенов лик, од првиот до последниот чин на претставата.
- Навистина ли посакувавте да ги одиграте сите “пергинтови”? Нели е премногу и оваа четириестминутна ваша “закованост” на сцената?
– Се разбира дека се шегував… Затоа што годините не ми го дозволуваат тоа. Всушност, кога ќе подразмислам малку, бев многу сериозен во таа намера… Пер Гинт ми е во главата од 1995 година, така што, се во врска со него е многу сериозно.
- Зошто сега, зошто со Слободан Унковски?
– Сега се сложија коцките. Инаку, уште пред петнаесет години започнаа некои планови за копродукција зашто, ова е голема претстава, што бара повеќе пари од вообичаените… Отидов дури и до Берген во Норвешка на разговори… Копнеев по тоа Пер Гинт да го ставам во фиоките дома, каде ми се и другите реализирани ликови од светската драматургија. Што се однесува до Унковски, сакав со него да направиме нешто во Албанскиот театар зашто, тој дотогаш немаше режирано ништо тука. Значи, откако го поканив да ја види премиерата на претстава “Крал Лир” во Албанскиот театар, разговаравме со него токму за оваа претстава. Меѓутоа, во меѓувреме, Унковски стана министер за култура па, чекавме да се врати во цивилство, но “Пер Гинт” не бидна. Немаше пари. Го направивме „Татко“ од Стриндберг со него па, Вујко Вања на Чехов, но не и овој текст на Ибзен. Сепак, ете, и тоа се случи. Аплициравме минатата година во фондот на Ибзен во Шиен – Норвешка , и тоа последниот ден од Конкурсот. Така, се тргна…
- Задоволен сте од овој производ особено, што вие покрај една од главните улоги сте и координатор на претставата?
– Секако. Направивме голем, капитален зафат! Ова не е маалска претстава, ниту пак, за локални стандарди. Задоволен сум што со Унковски собравме една прекрасна млада актерска екипа на едно место. Меѓутоа, морам да кажам дека сите ветени средства ги добивме, освен тие што ни ги вети нашето Министерство за култура!
- Затоа ли станавте продуцент? Затоа што оваа држава тешко дава пари на проверени уметници?
Оваа држава дава пари на своите „дворски„ уметници, а не на проверените и докажаните вредности. Бев принуден да станам продуцент знаејќи дека морам да водам сметка за својот актерски живот, оти тука никој не води сметка за тоа што се случува со уметниците и уметноста. Меѓутоа, со ова јас не мислев само на себеси, туку и на останатите од екипите кои се ангажирани во моите проекти.
Не ми преставува некакво задоволство да бидам продуцент, но сфатив дека тој е единствениот начин да опстанеш и да бидеш тоа што си. Кога немам работа сум буквално, болен. Просто, не ми се верува како уметникот може да се задоволи само со тоа да биде на платен список без да го оправда тоа со својата работа!? Ние сме дојдени на овој свет, сме зацртале свој посакуван пат за да патуваме по него, та должни сме и да го изодиме до крај. При што знам дека има и такви кои се задоволуваат со тоа да бидат први во своето маало, но јас не припаѓам на таа категорија. Мојот зацртан уметнички пат е многу посложен, потежок за да се изоди до крај и секогаш бара максимални уметнички напори. Сето тоа ме привлекува, ме мобилизира , ме предизвикува и ми овозможува да ја сочувам животната и уметничката свежина. Мене не ме заслепувале зраците на локалните свезди, мноштвото на уметници што својата уметничка судбина ја поврзале со театарските кафеани.
Ние сме држава каде лесно се станува ѕвезда, каде што секој уметник мисли дека го осветлува овдешното уметничко небо. Најверојатно, тоа им се причинува зашто не знаат колку е бескрајно небото на уметничките достигнувања, колку е тоа небо неосвоиво и на кое многу тешко е да бидеш забележан дека зрачиш. Отука, јас сакав да го оставам својот белег во еден театарски простор којшто е поширок од овој нашиот. Како таков, не сум сакал да припаѓам на кругови во кои „вујкото„ ти ја доделува улогата, а „стрикото„ те вреднува. Сакав да припаѓам на семејството на вистинските уметници а не на тие биолошки семејства што во оваа наша средина те одржуваат и те (само)залажуваат дека си врвен уметник.
- Само семејните ли кланови функционираат!?
– Па не само семејните туку и партиските и другите неуметнички врски. Во театрите одлучуваат луѓе кои се лојални само на партиите, отука нема простор за Бајруш и другите кои не се лојални на ниеден клан, на ниедна партија! Денес и во уметноста, како и во сите останати дејности, одлучувачки е личниот интерес, без да се земат предвид личните вредности, тоа што го работиш, без да се води сметка кои се последиците од таквото „семејно-партиско„ градење на критериумите.
- Албанскиот театар ве тужи за злоупотреба на должноста за време на вашето директорување со оваа институција во 2003/04 година…?
– Да, јас сум сторил многу злоупотреби во тој театар, почнувајќи од многуте улоги што ги одиграв, а кои ја афирмираа таа институција, па продлжувајќи со тоа што под дрво и камен барав средства за моите колеги и јас да не „умреме„ како уметници пиејќи руски чај во бифето на театарот. И секако, дека тоа е голем „злочин„ за оваа наша средина каде што најлесно минуваат тие кои не ја матат водата, кои се покоруваат на „газдите„ што од горе само пренесуваат како треба да се однесувате како управител на една културна институција.
А јас, никогаш не сум бил подготвен да го слушам нивниот глас, туку само тој на уметноста. Отука, таквите не ти ја простуваат таа уметничка тврдоглавост, оти тие ја познаваат само покорноста на послушните и безрбетниците. Мене ме обвинуваат за тоа што сум работел, и тоа тие кои живеат од таксите на граѓаните и ништо не работат, ме обвинуваат за големи телефонски трошоци. Истите, што месечно трошат на телефонски разговори со нивните љубовници, толку колку што сум потрошил јас за сиот мандат. Нив ги заслепува мојата работа, ги иритира секој што не ја прифаќа нивната логика, а која накусо објаснета значи следното: послушноста се исплатува, а уметничката непослушност треба да се казни.
- Разочаран ли сте што на неодамна одржаниот театарски фестивал во Прилеп, каде учествувавте со “Генералот на мртвата војска”, не добивте награда?
– Сум ја почувствувал радоста на многу значајни награди. Отука, не ми оставаат преголем впечаток локалните фестивали чија содржина можеш да ја предвидиш и во нивниот наслов – „театарски игри„! Не сум лут што не добивме награда, туку, затоа што претставата помина така, како што помина: незабележано од таа т.н. стручна комисија. Албанската драма со “Генералот на мртвата војска” и со “Пер Гинт” докажа дека во ова (не)време на театарот, во ова културно поднебје, оваа престава и Албанскиот театар не се случајни појави туку поседуваат и градат вистински вредности!
Отука, не јас, туку со таквите постапки се негираат сите тие големи автори што се вклучени во оваа претстава!? Со “Генералот” бевме надвор од Македонија, во Белград каде не дочекаа со големи пофалби, а овде, на тој Фестивал, бевме игнорирани!?
- После сите овие, незадоволства, од каде ви е силата толку многу да работите?
– Не се бавам со оваа работа за да ги задоволам тие кои случајно се нашле меѓу уметниците, туку за да се реализирам себеси и тие кои знаат што е уметност. Па така, јас добро комуницирам со себе си како уметник и со тие кои ја сакаат уметноста. Уметникот не треба да дозволи неуметнички феномени да му ја предодредат судбината.
Сакајќи да го избегнам ова, сум бил приморан самиот да се бавам и со работи што не се “наменети” за актерот. Тоа што ме одржува е глумата, театарот. За да „живеам„, за да опстојам како уметник, никогаш не сум прифатил да ме голтне овдешната културна бирократија која понекогаш и уметноста ја сфаќа како да е стока што се продава на Бит-пазарските тезги. Навистина ме фаќа инает.
- Што би направиле следно, со голем инает?
– Инаетот, сам по себе, не значи ништо. Не треба само да сакаш, туку и да умееш!Мојот инает се раѓа од моите сништа за театарот и претставите што сонувам да ги одиграм. А имам многу неостварени… “Сократовата одбрана” е еден од моите дамнешни сонови. И драго ми е што и режисерот Дритро Касапи се согласува со мене и вели дека е време за една таква претстава. Има и една друга улога која ја посакувам, а е поврзана со мојата наклонетост да има многу жени околу мене: би сакал да го играм Фалстаф.Тоа е за сега, се, при што мора да признаам дека секогаш, откако ќе се реализира едниот сон, доаѓа другиот, и се така, како што наликува на тој што плива низ уметничкото море кое нема брегови, кое ве мами да одите се понатаму и понатаму.
Актерите – режисери си го потценуваат занаетот
- Ја режиравте Зоо приказна од Едвард Олби и толку. Не се приклучувате на трендот, актери – режисери?
– Тоа беше во времето на министерствувањето на Благоја Стефановски, кого јас, лично, го сметам за еден од најдобрите менаџери во културата. Значи, во тоа време, добив средства од Министерството за еден копродукциски проект меѓу неколку балкански земји. Меѓутоа, не добив доволно пари и не се реализираше, но секој ден од Министерството добивав писмо со потсетување да ги вратам парите назад.
Бидејќи не сум чул некој да вратил пари на државата, а тие беа наменети за театарска претстава, му се обратив на Министерот за пренамена на финансиите, но тој не се согласи. Истиот ден ги сретнав Веби Керими и Сефедин Нуредини и им предложив со тие средства да ја правиме “Зоо приказна” и тоа на алтернативна сцена – во паркчето до нашиот театар. Тие прифатија и така направивме одлична претстава, одлични улоги. Сите пари ги дадов за претставата. Потоа бевме на фестивали, ја видоа многу луѓе, доживеа успех. Ми се јави после Стефановски со пофалби, а јас му реков: “Да, г-дине министер, јас знам каде да ги пренасочам парите од вашето министерство.”
- Зошто не режиравте повторно?
– Не е тоа моја струка. Никогаш повеќе не би режирал. Тие актери – режисери, си го потценуваат занаетот. Не знам што сакаат да докажат со тоа, но знам дека тоа едноставно не функционира или, функционира многу ретко. Односно, барем тука кај нас, не познавам актер кој успеал како режисер.
Пресреќен татко, но и дедо!
- Имате пет ќерки. “Одевте” на син или само сакавте многу деца?
– Одев на тоа да имам што повеќе деца. Именката „дете„ нема род, детето не се раѓа во знак на трагање по вистинкото „дете„, туку затоа што го сакате како такво-како ваша рожба. Отука, никогаш не сум сфатил како е можно да раѓате деца за да дојдете до син или ќерка. Секогаш кога сум чекал да се множи моето семејство ме загрижувало само едно: детето да биде живо и здраво и да расте со родителите. Јас сум пресреќен татко, сега веќе и дедо со внуци и внучки.
Детскиот театарски центар во Чаршијата го забораваат
- Еден од основачите сте на Детскиот театарски центар во Старата скопска чаршија. Центарот како да се повлече во илегала…
– Па, не е во илегала, ама што можете да правите без поддршка од институциите или поединците што можат тоа да го пружат!? Всушност, одобрени ни се еден милион денари за две претстави. Секому му е јасно дека не може тоа да се изведе само со толку средства. Се зборува за ревитализација на Старата чаршија, а никој нас не не спомнува! Забораваат дека и ние сме таму! Тој простор е идеален не само за детски претстави туку и за многу други културни настани.
Една година ни беше спонзор општината Чаир, но толку. Тоа е единствениот театар за деца на албански јазик и треба да се подржува на државно ниво. Ние немаме средства за одржување на објектот, а не за нешто повеќе. А, само да ги видите тие деца кога доаѓаат во Центарот фатени за раце. Сите дуќанџии излегуваат да ги видат. Милина е да се гледаат.
Трудот е потценет!
- Може ли да се живее од актерската плата овде, во Македонија?
– А, може ли од просечната новинарска, учителска, инженерска, пекарска…? Како и секаде, така и во тетарите, не само во Албанскиот, трудот е потценет. Меѓутоа, она што Алабанскиот го прави “ексклузивен” во однос на другите театри во државава е тоа што само оваа театарска институција го нема потпишано тој фамозен колективен договор. Како е можно да не се потпише еден таков договор!? Не реагира Минситерството, а богами, не реагираат ни директорите на театарот.
Никому не му е грижа што ние тука сме потценети во однос на останатите актери во државава. Да не одиме понатаму. Колегите во Турскиот театар имаат поголеми плати од Албанскиот со над сто евра, затоа што го имаат тој договор! И, сите молчат!
Бранка Д. Најдовска
Фото: Игор Тооровски
„Теа модерна“, 2010 година
