Добитничката на Нобелова награда за литература Светлана Александровна Алексиевич (68) има три дома: нејзината белоруска земја, Украина, каде што е родена нејзината мајка, и големата руска култура без којашто не може да се замисли себеси. Таа била учителка и новинарка. Била прогонувана и прислушувана како критичарка на Лукашенко, а тоа значи дека била она што е, но и сѐ што биле нејзините реални или измислени ликови.
Четиринаесеттата жена-добитничка на највисокото светско признание за книжевност е и дисидентка, која 12 години живеела во егзил, што ја прави своевидна бездомничка, сечија предавничка и духовен апатрид. Покрај петте романи, таа е и автор на три драми и сценарист на 21 документарен филм.
Нобеловата награда за литература ѝ е доделена за нејзините полифонични дела, што се споменик на страдањето и храброста во нашето време. Нејзината прва книга, „Војната нема женско лице“, неодамна излезе и кај нас, во издание на „Антолог“.
- Во Македонија неодамна беше објавена Вашата прва книга, „Војната нема женско лице“, напишана во далечната 1983 година. Дали тие приказни за жените-учеснички во Втората светска војна денес би биле поинакви?
– „Војната нема женско лице“ не беше објавувана две години, сè додека не дојде на власт Горбачов. За „Цинкови момчиња“ ме судеа, „Чернобилска молитва“ не ја објавија во Белорусија. Сите мои книги повеќе од дваесет години се забранети во Белорусија и не ги објавуваат. Луѓето ги носат од Москва. Но, сега, под притисок на јавното мислење, книгата „Војната нема женско лице“ ја вклучија во училишната програма во Белорусија. Изгледа учениците ќе треба да ја бараат книгата на интернет.
А книгата што сега излезе во Македонија е веќе третата верзија. Во 2004 година ја преработив, одново ги отворив своите архиви и во книгата вратив многу фрагменти што беа пречкртани од страна на цензурата. И во 2013 година уште еднаш им се вратив на своите стари книги, затоа што покрај официјалната цензура, имаше уште и внатрешен цензор. Така, сега во рацете ја држите крајната варијанта на книгата.
- Ликовите помеѓу кориците на Вашите дела навистина постоеле и ќе постојат сѐ додека се читаат книгите, тие зборуваат преку Вас. Дали новинарската работа Ви помогна во комуникацијата со луѓето и како ја здобивате довербата на соговорниците?
– Врз мене многу влијаеше првата книга од Адамович, напишана заедно со двајца белоруски писатели – Бриљ и Колесник – „Јас сум од огнено село“. Уште бев студентка кога ја прочитав и ми остави силен впечаток. Некако веднаш ми стана јасно: да и јас токму така го слушам светот – така е нагодено моето уво, токму така го гледам – така е нагодено моето око. Кога го завршив факултетот по новинарство во Минск, уште долго се барав себеси. Но, кога ја прочитав таа книга, сфатив дека сѐ што поседувам во себе е потребно токму за тој жанр: во него треба да се биде малку свештеник, малку психијатар, социолог, писател, ако сакате и актер, и, се разбира, новинар.
Знаете како е, му приоѓам на човекот. На човекот како на другар, тоа во никој случај не е интервју, туку разговор за животот, за сè: и за новото џемперче и за љубовта и за страдањата… за животот. За тоа што го дознал човекот, за тоа што го знае, за тоа што го видел, за заклучоците до коишто дошол. Нашиот човечки живот не се состои од нешто големо, дури и тоа што во нашиот живот е големо, се создало од малото. Како што напишала Ана Ахматова: „Како би знаеле од какво ѓубре растат цвеќињата, кога не би го познавале срамот“. Така беше и кај мене. Друга работа е што е потребен таков фокус. Таков поглед. Ете, тоа е за мене најбитно. Не да се собере материјал, туку да се собере филозофија, т.е. на сосем поинаков начин да се погледнат нештата што ни се чинат обични.
Долго ги пишувам своите книги, по пет до десет години. Снимам петстотини до седумстотини души. Барам човек потресен од настаните, а не банален раскажувач. За да ти одговори човек по ново, треба по ново да го прашаш, морам да му бидам интересна на својот соговорник за да ми се отвори. Мораш да бидеш чесен со него, искрен. Не треба да разговараме за Чернобил или за Авганистан, туку за животот. Мене не ме интересира информацијата, туку тајната. Тајната на животот.
Јас многу и долго ги распрашувам луѓето. Не барам човек кој е едноставно носен од биолошките текови, туку човек што размислува за животот. Човек чијшто живот трогнува.
- Се добива впечаток дека не ја пишувате само историјата преку фактите, туку повеќе преку чувствата. Колку е објективна, веродостојна таа историја?
– За мене сведокот е главниот херој на книжевноста. Ми велат дека сеќавањата не се ниту историја ниту книжевност. Ми велат дека тоа е едноставно живот, само загаден и неисчистен од раката на уметникот. Според мене, сето тоа е сосем поинаку… Токму таму, во живиот човечки глас, во живиот одраз на реалноста е скриена тајната на нашето присуство овде, соголен е неминовниот трагизам на животот. Нејзините хаос и страст. Нејзините единственост и недостижност.
Секоја историја ја пропушта историјата на душата, човечките страсти остануваат надвор од историјата. Мојата задача е да ги извлечам од темнината на исчезнувањето, а најважно од сè е да не измислувам, туку само да слушам и да наслушувам како размислувале луѓето во конкретното време, во овој случај – во моето време, во времето што сум го затекнала. Си имам работа со двојна лага: со лагата на тоталитаризмот и со лагата на историјата како наука што го исчистува човековиот живот до бесчувствените пасуси во учебникот по историја. Мојата желба е да ја очовечам историјата.
„Војната нема женско лице“ е книга за војната видена и раскажана од страна на жена. Зошто за војната? Затоа што војната е секогаш во средиштето на нашиот живот. Ние или сме војувале или сме се подготвувале за војна. Но, сè што знаеме за војната, знаеме од „машкиот глас“. Сите ние сме заробеници на „машките“ претстави и на „машките“ чувства за војната. На „машките“ зборови. На своите новинарски патувања често среќавав воени жени. Кога зборуваа жените, кај нив го немаше, или речиси го немаше, она на што бевме навикнале: како едни луѓе херојски убивале други и победиле. Или изгубиле. Каква била техниката и какви биле генералите. Женските раскажувања се поинакви и се однесуваат на нешто друго.
- Постои ли војна со женско лице?
– Една жена-митралезец ми раскажуваше за борбата со голи раце, кога човекот веќе не е човек, туку ѕвер, кој сака да живее. Сече, коле – во очи, во срце, во стомак… Своите книги ги составувам од стотици детали, елементи, нијанси. Ми се случувало по цел еден ден минат во разговори да ми остане само една фраза. Но, каква! „Јас толку мала отидов на фронт, што дури и пораснав во текот на војната.“ Или, пак, ми се случувало четири часа да седам со жена која во војната пукала со автомат и да слушам само баналности земени од весник: „Почна војната… И ние, советските девојки, заедно со мажите сакавме да одиме на фронт. Така нè воспитала Татковината…“ И веќе сакам да си заминам од тој дом, не се надевам дека ќе се пробијам низ тие баналности. Низ пропагандата. Низ машкиот канон. И кога веќе сум во претсобјето, кога се облекувам, жената ме моли: „Поседи. Ќе ти раскажам… Ти никогаш нема да сфатиш колку е страшно да се умира на разденување. Птиците пеат, тишина е, а по неколку минути ќе настапи командата: ’Пукај!ʻ А тревата е толку чиста, воздухот е толку светол, а треба да се умира“. Ете тука почнува книжевноста…
И понатаму, веќе на крајот на разговорот ќе спомене: „По битката одевме по полето и баравме преживеани, оти можеби некој од паднатите е жив. А тие лежат на разгазената пченица растурени како компири и гледаат в небо – Германците и нашите војници. Сите се млади, добри. Жал ти е и за едните и за другите“.
Ако мажот е заложник на културата на војната, тогаш жената е слободна. Во женските раскажувања сè уште е присутна мислата дека војната е убиство. Сепак е убиство.
- Како ги одбирате темите за коишто ќе пишувате и колку време работите на нив?
– Напишав пет книги („Војната нема женско лице“, „Цинкови момчиња“, „Последните сведоци“, „Чернобилска молитва“, „Време од втора рака“), но всушност испаѓа дека целиот живот сум пишувала само една – енциклопедија на „црвениот човек“, на „црвената утопија“ – на животот што кај нас се нарекуваше социјализам. Руската култура го поседува уникатното искуство на наивниот и страшен човеков обид да изгради рај на Земјата, што заврши со гигантска братска гробница. Сметав дека е важно да ја направам таа работа, бидејќи „црвената утопија“ уште долго ќе го искушува човекот.
- Колку западниот свет преку уметноста и книжевноста може да ја сфати судбината на „црвениот“ човек?
– Дванаесет години живеев на Западот. Таму постои диктатура на малиот човек. Културата е зафатена со служење на тој мал човек. Го забавува, се грижи за него, го негува. Но, човекот од Западот е осамен. Моите пријатели од Западот со голема радост одат во Русија. Да поразговараат душевно, да послушаат, да се наполнат со енергија. Иако ние не го сакаме својот свет, се срамиме од него. Да, тој не е удобен и среден, но е топол, жив. А обидете се некаде во Париз да потседнете на масата на којашто седи некој осамен човек и веднаш ќе се судрите со стравот во неговите очи. Со паниката! Тој страда од осаменост, но веќе се навикнал да биде сам.
А што се случува кога има двајца Руси во италијанско или француско друштво? Вечерта се расипува. Ќе ве прашаат: „Како е во Русија?“ или „Како е во Чернобил?“ – и вие ќе почнете да одговарате сериозно. И нема да забележите кога сите ќе замолкнат и ќе се растажат, кога ќе се загрижи домаќинката обидувајќи се да ја спаси вечерта. Не ни е интересно нам, на луѓето од руската култура, три-четири часа да дискутираме во која слаткарница е подобро да се купуваат слатки или кој каде бил на одмор летоска. Но, во добриот руски разговор пропуштаме нешто. Веројатно, животот. Нема да заборавам како во времето на ликвидацијата на чернобилската катастрофа седев навечер во домот каде што живееја ликвидатори. На масата имаше трилитарска туба ракија и се водеа разговори за Циолковски и за Горбачов, за Сталин и за Хитлер, за комунизмот и за капитализмот.
И во тој миг доаѓа една возрасна жена, принесува закуска, ѝ се соголуваат рацете, гледам големи црвени дамки на нејзините раце. Ја прашувам: „Што ви е тоа?“ – „На нашите момци секој ден им ги переме комбинезоните. Заразени се. Ни ветија дека ќе ни донесат машини за перење, но не ни донесоа. Ги переме рачно“. „Како тоа?“ – се вртам кон началникот кој седеше блиску до мене. „Ветуваат“ – замавна со рака. И продолжи да филозофира понатаму. Убедена сум дека луѓето од Западот би зборувале за машините за перење, наместо за лудите идеи на Циолковски. Кај нив би работеле машини за перење, а не жени-камиказе.
Нашиот главен руски, советски капитал е страдањето. Тоа е единственото што го ископуваме постојано. Не нафта, не гас, туку страдање. Насетувам дека токму тоа го привлекува, го одбива, го зачудува читателот од Западот во моите книги. Машкост е да се живее без оглед на сè. Но, тука се појавува вечното прашање. Што е смислата на нашите страдања? На што нè учат, штом веќе се повторуваат?
Постојано се прашувам за тоа. А кога им го поставувам ова прашање на своите херои, ги доведувам во недоумица. За многумина страдањето е вредност сама по себе. Тоа е нивниот главен труд. Но, се покажува дека страдањето не се конвертира во слобода.
- Која е улогата на книжевноста?
– Писателот не е магионичар и не е волшебник. Не ги знае сите одговори. Тој може да ја сподели само работата на својата мисла, на својата душа.
Ниту една книга не може да даде одговор на прашањата на современоста. Треба да се почне разговор во општеството. Во Европа ме потресува тоа што луѓето долго и подробно дискутираат за сè – на пример, дали да се стави споменик во градот, дали да се урне нешто или дури и дали да се организира некоја средба. Се собираат и разговараат ли разговараат. Консензусот се создава токму тогаш кога луѓето зборуваат и се слушаат еден со друг. Кога секој се чувствува не како соучесник, туку како учесник во тоа што се случува во градот, во земјата… Поразително е колку многу луѓе во Европа зборуваат за политика. Зборуваат заедно.
- Помина речиси една година откако ја добивте Нобеловата награда. Како Ве прифаќаат луѓето, дали Ве бараат за интервјуа нашите колеги од Белорусија?
– Кога објавија дека сум станала лауреат на Нобеловата награда, Белорусите излегуваа на улиците на Минск, се прегрнуваа, се бакнуваа. А диктаторот Лукашенко не најде добри зборови за мене, рече дека јас „ја валкам земјата“. Истото своевремено го зборуваше и Сталин за Бунин и Пастернак, Брежњев за Бродски – руските лауреати на Нобеловата награда. Дури и по 50 години кај диктаторите ништо не се менува, ниту лексиката.
- Зошто решивте да се вратите и да останете во Минск?
– Моите родители умреа кога бев во странство, внуката растеше без мене, а јас никогаш не сакав да останам на Западот. Мојата работа бара да живеам во својата земја. Враќањето во Белорусија донекаде е одлука-камикаѕе, затоа што овде е многу тешко. Само младината се бунтува. Со луѓето е тешко да се разговара, се плашат сите. Опозицијата е слаба. Но, јас сум старомоден човек и сакам да живеам во својот дом.
Писателот е многу приврзан кон својот дом, како што се вели, кон својата географија. Зошто се вратиле Солженицин, Војнович, Ростропович? Тој свет е поинаков, иако е организиран убаво. Но е поинаков. И многу сакам да си живеам дома, да верувам дека и овде ќе има живот.
- Можете ли да претпоставите како ќе изгледа Русија во постпутиновата ера?
– Времето е тревожно. Невозможно е да се предвиди што ќе биде. Порано се надевавме дека ќе дојде ново поколение и дека тоа ќе бидат слободни луѓе. Дека ќе имаме слободна земја. Од каде сме ја ископале таа надеж? Нашиот свет стана уште понеправеден и пожесток. Не ме напушта чувството на напнатоста и агресијата што се насобираат во општеството.
Денес Русија се наоѓа во темните времиња за коишто пишуваше Хана Арент. Штом претседателот на земјата вели: кој не е со нас – тој е државен предавник, тогаш можете да си ја замислите атмосферата во земјата. Млади момчиња кои излегуваат на протести добиваат од осум до десет години во логор. Секој автор кој го критикува режимот станува „народен непријател“. Патем речено, сите петмина руски писатели кои добија Нобелова награда, исто така биле сметани за народни предавници.
За време на перестројката слободата се сметаше за празник, луѓето одеа по улиците и плоштадите, скандираа: „Слобода! Слобода!“, но немаа поим што е тоа слобода. Ги прашував своите херои: „Како си ја замислувавте слободата во деведесеттите години?“ – „Мислевме дека и кај нас ќе има исти такви продавници како на Западот. Дека ќе има сè“. Никој не си ја замислуваше слободата како работа. Кога сфатија, се збунија. И интелектуалците и политичарите. Не знаеја дека за слобода се потребни слободни луѓе, какви што не бевме ние. Ние не го пуштивме во себе светот, се затворивме од него. Сега сите ги заплашуваме со тоа што Русите се добри војници, што нивниот живот има ниска цена, животот кај нас е евтин. Знаеме еден начин како да ги натераме да нè почитуваат – треба да се плашат од нас.
Дојде Путин и светот се плаши од нас.
На некој начин Путин успеа брзо да ја врати сталинистичката машинерија. Повторно ФСБ (поранешното КГБ) може насилно да влезе во секој дом, да конфискува компјутер, да осуди блогер за пост во поддршка на Украина, низ целата земја бараат и судат некакви шпиони – научници, наставници, воени лица. Луѓето се заплашени и не можеш да знаеш што навистина се случува во општеството, како размислува тоа.
Ќе си земам за право да речам дека ние ја пропуштивме својата шанса, што ја имавме во деведесеттите години. На прашањето: каква треба да биде земјата – силна или достоинствена, каде што луѓето ќе живеат добро, ние го избравме првото – силна. Сега пак е време на сила. Русите војуваат со Украинците. Со браќата. Татко ми е Белорусин, мајка ми е Украинка. Така е кај многумина. Руски авиони ја бомбардираат Сирија…
- Живее ли „црвената империја“ сѐ уште во поранешните советски општества?
– Кога ја пишував книгата „Време од втора рака“, си мислев: ние го испраќавме „црвениот период“ со клетви и солзи, но по 25 години може ли да се погледне на тоа мирно? Како на искуство од историјата. Тоа е битно, затоа што спорот за социјализмот не стивнува до ден-денес. Порасна ново поколение, кое има поинаква слика за светот, но многу млади луѓе повторно ги читаат Маркс и Ленин. Во руските градови отвораат музеи на Сталин, му градат споменици.
„Црвената“ империја ја нема, а „црвениот“ човек остана. Трае.
Времето на надежта се претвори во време на страв. Времето се врати назад… Време од втора рака… Не сум сигурна дали сум ја допишала историјата на „црвениот“ човек…
Сфатив и една работа што беше сосем неочекувана за мене. Не знаев дека во нашиот живот толку се чувствува присуството на Сталин. Кога почнував да зборувам со луѓето, да размислуваме заедно за минатото, тие цело време се враќаа таму. Во триесеттите, на нашиот почеток. Во книгата „Време од втора рака“ има еден расказ во којшто млада девојка се сеќава колку не сакала да ја чита книгата „Архипелаг ГУЛАГ“ од Солженицин, иако ја терал учителот на училиште. За неа таа книга била дебела и здодевна, сè што пишувало таму се чинело многу далечно. И одеднаш во Белорусија жестоко ги растеруваат демонстрантите на плоштадот. Стотици луѓе затвораат и низ целата земја почнуваат апсења… Таа, потресена, доаѓа в село и гледа колку брзо сталинистичката машинерија оживува и проработува. Луѓето се плашат да зборуваат, почнуваат да се кодошат. Никој не ги тера да го прават тоа – тие сами се сетиле што треба да прават. Се сетиле генетски. Таа заминува во Русија за да продолжи да се школува и таму почнува да учествува во протесно движење… И со нешто слично се судира повторно: истите разговори, истите предавства, истата работа на специјалните служби. „Архипелаг ГУЛАГ“ станува книга на денешницата…
- Песимистички гледате на новиот светски поредок, не само во кризните реони туку во целиот свет. Зошто? Не остана ли човечност во луѓето?
– Еден старец, кој бил егзекутор во 1937 година, го прашува зетот: Колку човек има во човекот? А овој вели: Една ногалка од столче во анусот – и од човекот не останува ништо. Само физика. И тоа е прашање: зошто ногалката од столчето и пластичното ќесе врз глава в затвор се пренесуваат од поколение на поколение? А не се пренесува Достоевски. Прашање на коешто немаме одговор.
Но, сега стана страшно да се живее секаде: и во Москва и во Њујорк и во Барселона. Стравот веќе не може да се испрати на периферија, во Русија, на Балканот, во Африка. Злото се насели секаде и тоа е уште понеобјасниво од порано. Под новите маски се откриваат метафизички бездни на коишто не е подготвен никој.
- Која е Вашата дефиниција за слобода?
– Слободата претставува тежок труд од ден на ден. Луѓето работат еден со друг. Луѓето разговараат. Пишуваат. Осмислуваат. Кај нас таа култура ја нема засега.
Револуцијата во деведесеттите години ја направија Горбачов и грст интелектуалци. Деведесет отсто од луѓето се разбудија во за нив непозната земја и не знаеја како да живеат. Тие сè уште не знаат како да живеат во неа и не го прифаќаат капитализмот. Многупати сум слушнала дека луѓето жалат по социјализмот. Човекот не мораше да работи на три работни места. Сите живееја еднакво. Во животот имаше повеќе вистински живот – огништа, гитари, разговори, читање книги. Денес е многу тешко човек да си го дозволи тоа. Општо земено, капитализмот, дури и во таа варијанта во којашто е присутен денес во Русија, е многу жесток поредок. Да, ти можеш да имаш нешто, но мора да работиш многу сериозно. За нас тоа е целосна реформа на животот. На психологијата. Малкумина се подготвени на тоа.
Во едно патување во близина на градот Владимир наутро видов редица мажи пред продавница. Каква слобода, какви весници, митинзи во Москва… Тие немаат што да прават! Сега ќе се отвори продавница и тие ќе имаат слобода. Пет вида вотка, банани – сè што ти сака душа. Прашав: зар тоа е слобода за човекот? Доволно ни е тоа, велат. Единствениот фармер, кого тие многупати го потпалувале, за нив е фашист. А зошто фашист? Од него не можело да се украде и требало да се работи од-до. И сите тие мажи, четворица, поработиле кај него на фарма и си заминале.
- Работите ли на нешто ново? За што зборуваат новите гласови што ги слушате?
Веќе неколку години собирам материјал за книгата „Чудесниот елен на вечниот лов“ – сто машки и женски исповеди за љубовта.
Сакам да го ослободам својот херој од големата идеја. И да поразговарам со него за нештата врз коишто се држи животот. А тоа се две: љубовта и смртта.
Влеговме во друг свет, во којшто културата на борбата, културата на барикадите ми се чини дека е стапица. Ќор-сокак. Сега е време на осаменичка изградба на душата. На домот. Слушам нови текстови, во нив има нови интонации. Се досетувам дека човекот сака да биде среќен. Среќен за себе, во својот живот. Тој се учи да размислува за себе и да зборува за себе.
Кај Чукчите, на пример, има стотина збора што го означуваат тоа што кај нас е сместено во еден збор – „снег“. Тие имаат посебни зборови за влажен снег и за сув, за вечерен и за утрински. Толку зборови имаат Французите за љубовта. А тие немаат искуство со среќата, целата своја историја или војувале или се подготвувале за војна. Тие се притиснати од својата историја. Никогаш не живееле како Швајцарците или Холанѓаните. Таму за сите најбитна е средбата со друг човек, со маж или жена. Кај нас војна, распад, еве ја Украина… Испрашав веќе стотици луѓе. А меѓу нив речиси нема среќни. Поразителна недостижност и невреднување на среќата. Од сето тоа што се случувало со нас може да се ископа и омраза и љубов. Јас сум приврзаник на идејата да се ископува љубов. Затоа што омразата нема да нè спаси.
Кога човекот сака… или си замислува за среќата, тогаш не почнува постоењето, туку животот. Тогаш се врзуваш со вечното. А среќата е целиот свет. Има толку ќошиња, прозорци, врати, клучеви. Ова е потресен свет за којшто имаме сосем нејасна претстава. Едно момче, кое се беше вратило од Авганистан, ми раскажуваше: „Кога ми се роди бебе, ги мирисав пелените. Трчав дома за да го почувствувам тој мирис. Тоа беше мирисот на среќата“. Го слушам и го гледам таквиот трогнат човек, за мене неговата душа е средство за далечинска вселенска врска. Сепак, иако е тоа безнадежна задача, имаш желба да сфатиш: зошто ние?
- Сте биле ли некогаш на Балканот, знаете ли нешто за Македонија?
– Не сум била во Македонија. Бев во Босна веднаш по војната. Во Сараево.
- Што Ве радува, за што сонувате?
– Ми се допаѓа… сè повеќе ми се допаѓа едноставно животот. Да го отворам прозорецот наутро кон градината… да запалам свеќа… да поседам на трева. Колку повеќе живееш, толку потаинствен ти станува животот. И книгите почнав побавно да ги пишувам поради тоа. Стана тешко со зборовите. Имам желба за прецизност. Чувствувам повеќе нијанси.
Но, годинава речиси непрекинато патувам низ земји и континенти. Така што мечтаам за можноста да ѝ се вратам на мојата работна маса, на незавршената книга за љубовта.
Ноне Абрашева Ноциќ
„Теа модерна“, 2016 година