Борис Ноневски (1948 година), по завршувањето на Факултетот за политички науки во Белград, работи во Институтот за социолошки и политичко – правни истражувања во Скопје. Од 1976 – та е пак, во Белград, како уредник во списанието „Социјализам“, се до 1985 – та кога е избран за директор на Кинотеката на Македонија, а во 1993 – та го организираше Меѓународниот фестивал на филмската камера „Браќа Манаки“ во Битола. Деновиве пак, француската влада му додели високо одликување!
- Неодамна францускиот амбасадор во земјава Бернар Валеро, Ви го предаде одликувањето Витез во редот на уметностите и литературата. Што претставува тоа за Вас лично, а што за Вашата работа, за македонската култура? Како го доживеавте тој чин?
– Јас немам искуство со тој вид на дипломатски протоколи, ниту пак со какви годе домашни признанија. Во извесна смисла тоа е апартно со нашите менталитети. Ние сме покреативни и попроникливи во смислување на недостатоци, отколку во препознавањето на евентуалните доблести кај луѓето.
Галантни сме во критиката, а ни застанува коска во грлото кога треба да кажеме добар збор за човека. Токму заради тоа високо сум почествуван со признанието кое ми беше укажано, како и од елоквентната беседа на неговата екселенција г-динот амбасадор, Бернар Валеро, со која тоа беше образложено.
Предметот на нашата работа, нашите професии во кои сме преокупирани да го истражуваме и заштитуваме минатото и уметничките артефакти од заборав, не се секогаш медиумски атрактивни и соодветно општествено валоризирани.
Тие ја немаат магичната привлечност и публицитетот на актуелното творештво. Скраја од очите на јавноста, најчесто се “невидливи”, да не речам неоправдано заборавени и покрај тоа што во реконструкцијата на историјата, на контекстот на настанувањето на уметничкото дело и санирањето на оштетувањата од “забот на времето” се вградени знаење, креативна енергија и вештини како и при неговото изворно обликување.
Конзерваторот, можеби, со поголема посветеност и прецизност се однесува према истоштеното тело на артефактот отколку неговиот творец.
Овој чин за мене е голема сатисфакција. Но, исто така, го доживувам и како признание за дејноста, поправо за интердисциплинарните дејности, кои низ послежни постапки ја оживуваат “мртвата” култура. Многубројните археолози, историчари на книжевноста, сликарството, музиката, архивисти, филмолози… истражувајќи го минатото доградуваат и нова свест за уметноста низ диоптријата на најновите научни сознанија.
Реконструирајќи го минатото, тие отвораат можности за нова перцепција, нов прочит и ново доживување на уметничкото дело.
- На денот на доделувањето на одликувањето изјавивте дека него го сваќате како уште една алка во долгата верига на културните релации меѓу Франција и Македонија. Пошироката јавност малу знае за тие односи во минатото. Какви биле и какви се денес тие релации?
– За да се согледа учинокот и квалитетот на тие релации треба да се изработи цела студија. Тие започнуваат со појавата на просветителството и миграцијата на Духот на слободата од Франција кон Европа и останатите делови на светот. Лозунгот на Француската револуција од 1789 година ЛИБЕРТЕ – ЕГАЛИТЕ – ФРАТЕРНИТЕ беше запишан и на знамето на македонските ослободителни движења, како, впрочем, и на сите народи во современата историја.
Отаде, од Франција, до нас допираше резонанцата на модерната филозофска и политичка мисла, оттаму со и низ литературата, сликарството, музиката и филмот се вршеше акултурација на модерните уметнички остварувања, модата, убавите манири и културата на однесувањето меѓу луѓето.
- Како и кога француско-македонските односи започнаа да се рефлектираат во филмскиот медиум?
– Кинематографските релации меѓу Франција и Македонија се врсници со филмот. Само година и половина по првата јавна проекција на браќата Лимиер во Париз (28 декември 1895 година), со која започна светската историја на филмот, првите живи слики што ги виде овдешната публика (во Битола 1895 година) беа од француска продукција.
Во 1903 година, тогаш водечката светска кинематографска компанија “Браќа Пате”, во своите студија во Венсан близу до Париз – поттикната од публицитетот и поддршката на француската јавност на ослободителното движење во Македонија го сними филмот Масакрите во Македонија, во кој се реконструирани настани од Илинденското востание. Македонија повторно ќе го привлече вниманието на француските сниматели во текот на Балканските војни 1912/13 година.
Воените настани и премрежијата на цивилното население на филмската лента ги забележаа снимателите на компаниите: “Пате”, “Гомон”, “Сине” и “Еклер”. Балканските операции ги снимале над 20 филмски репортери, а компанијата “Пате”, за која работеле 8 сниматели, покренала специјализирани воени филмски новости “Пате Журнал”.
За време на Првата светска војна во секоја поголема единица на Македонскиот фронт работела Кинематографска секција, чии воени сниматели регистрирале огромен број на настани од воените дејствија и животот на цивилното население во заднината на фронтовите. Тогаш и потоа, француските сниматели реализираа документарни записи за бележити случувања во нашата земја, оставајќи трајни визуелни сведоштва за драматичните настани во 20-тиот век.
Француските играни филмови, пак, кои со децении беа меѓу најзастапените синеастички остварувања во нашите кина, оставија силен печат во обликувањето на филмската култура на македонската публика, но и во поттикнувањето на филмското творештво кај нас. Од до сега прикажаните француски филмови во Македонија може да се оформи една солидна кинотека.
- Во повеќе мандати бевте директор на Кинотеката на Македонија. Кога ќе се обѕрнете назад , кои сегменти од работата и сработеното, кои вредности посебно ги издвојувате?
– И во оваа прилика сакам да искажам почит и признание кон Ацо Петровски, основачот и првиот директор на Кинотеката и кон луѓето кои ја покренаа и поддржаа иницијативата за нејзиното основање. Надградувајќи ја нивната замисла, Кинотеката бележеше подем и разгранување во својата дејност.
Во соработка со колегите и во зависност од материјалната и финансиската поддршка на Министерството за култура, како и со повремени донации од домашни и странски фондации, настојував да ги поттикнувам и да одржувам избалансиран однос на традиционалните кинотечни дејности (истражувањето, прибирањето, заштитата, обработката и презентирањето на филмовите и филмските материјали). Како резултат на таквиот ангажман во Филмскиот архив на Кинотеката се собрани и депонирани над 15 000 копии на играни, документарни и анимирани филмови, филмски журнали и други видови на аудио-визуелни материјали од домашната и светската продукција.
Заштитено е, обработено и јавно презентирано домашното и голем дел од светското филмско наследство. Во Одделението за пишувана документација се систематизирани над 70 000 документи од личните фондови на творци и збирки на документи од кинематографските институции, а во Фототеката се прибрани и обработени 38 185 филмски фотографии, како и над 30 500 филмски плакати, афиши, каталози и други видови пропаганден филмски материјал. Формиран е и Кинотечен музеј со збирка од околу 500 експонати, а дел од нив се изложени во постојаната поставка.
Врз основа на постигнатите резултати, Кинотеката на Македонија во 1997 година е примена за редовен член на ФИАФ (Меѓународна федерација на филмските архиви) и сега соработува со 132 кинотеки и филмски архиви во светот. Кинотеката во 2005 година дефинитивно доби свој дом и со поддршка на Министерството за култура го адаптира објектот за оптимално одвивање на своите дејности.
- Со која особеност Кинотеката се издвојува меѓу сродните институции?
– Со истражувачката дејност. Кинотеката се профилира и како институт за филм. На колегите и на надворешните соработници постојано им велев: ако ние не го истражуваме и регистрираме минатото, ако ние не ја напишеме, никој нема да ни ја напише историјата на нашата кинематографија.
Постојана преокупација ми беше да ја институционализираме филмолошката наука во Македонија и врз нашата продукција да обликуваме сопствена кинестетска свест. Во таа смисла иницирав краткорочни истражувања (во домашните и странските архиви) и долгорочни интердисциплинарни проекти.
На трагата на таквата замисла во Кинотеката се одржаа над 20 симпозиуми со учесници од разни научни дисциплини од земјата и странство. Од тие екипни истражувања произлезе едицијата Филмолошки студии за македонската играна продукција во која до сега се објавени посебни книги за седум играни остварувања со прилози од 100-тина автори.
Ние сме меѓу ретките земји во светот во кој е изготвена и објавена интегрална филмолошка студија за целокупната национална играна продукција (Мирослав Чепинчиќ, Македонскиот игран филм, во два тома) и општа историја на светскиот филм (Георги Василевски, Историја на филмот, во четири томови). Во организација на Кинотеката се одржуваа и меѓународни симпозиуми. Особено успешни беа Бегалците и филмот (1993), Кинематографиите на малите народи (1995), Филмот во балканскиот културен контекст (1998) и Развојот и проникнувањето на балканските национални кинематографии (2002).
Од последните два проекта во финалната фаза треба да произлезе компаративна Историја на филмот на Балканот. Иницирајќи ги стручните и научните истрачувања, секогаш настојував да придобијам пријатели и почитувачи на македонската кинематографија и култура. Тие, освен што ги афирмираа нашите уметнички достигнувања и културни вредности во странство, активно учествуваа и во истражувањето и промислувањето на нашата кинематографска ситуација.
Рон Холовеј (САД – Германија), Мирон Черњенко (Русија) и Марјан Цуцуи (Романија) објавија и обемни студии за македонскиот филм. Врз основа на истражувачките активности Кинотеката покрена и издавачка дејност. До сега се издадени над 40 книги, а во Кинотечниот месечник, кој прерасна во Кинопис (списание за историјата, теоријата и културата на филмот и другите уметности) се објавени повеќе од 1 700 стручни и научни прилози од домашни и странски автори. Според обемот на филмскиот фонд, структурата и содржината на филмските колекции, но и според другите референтни збирки, како и остварените стручни и научни резултати – иако Македонија е мала кинематографска земја – Кинотеката на Македонија спаѓа меѓу поголемите и респектирани кинотеки и филмски архиви во светот.
- Како ја оценувате актуелната кинематографска ситуација во Македонија?
– До крајот на Втората светска војна Македонија беше подрачје на пласман и рецепција на странски филмови. Освен инцидентни аматерски пројави немаше сопствено производство. По ослободувањето на земјата новата власт ја препозна големата културна, пропагандна и уметничка вредност и имаше големи очекувања од филмот.
Кинематографијата стана еден од приоритетите на културната политика. Со силна материјална и финансиска поддршка на државата, но и со голема страст и ентузијазам на филмските работници, кој беше својствен на “духот на времето”, кинематографијата доживува голем просперитет.
Од 1947 до 1986 година, од кога започнува осеката во филмската култура кај нас, во Македонија се снимени 478 филмови (443 кратки играни и документари и 35 долгометражни играни). Во Македонија во 1986 година активно работеле 77 кина (Скопје имало 21 кино сала, а подвижните кина стасувале и до најоддалечените села во земјата) и биле прикажани 1 163 (од нив 199 домашни) филмски остварувања, коишто ги виделе 7 (седум) милиони и 182 илјади гледачи!
Дистрибутерските и киноприкажувачките куќи (“Македонија филм” и “Градски кина” од Скопје) тогаш станаа до таа мерка финансиски моќни, што со свои средства учествуваа во копродукциски проекти и го помагаа домашното филмско производство.
Денес истоштените дистрибутери не се во можност да набават ни половни копии за прикажување, а од 77-те кина во Македонија не останаа ни 7. Денес нашата земја, што е можеби единствен случај во светот, има повеќе театри и театарски гледачи, отколку кина и филмска публика!? Филмот покажа жилава отпорност.
Ја преживеа кризата предизвикана со појавата на телевизијата во 60-тите, од видеото 70-тите, но потклекна во 90-тите години на минатиот век пред отсуството на интегрална стратегија за развој со која ќе се опфатат сите сегменти на кинематографијата. Неолибералниот концепт и од него изведената културна политика ги девастира дистрибуцијата и прикажувањето на филмови. Кино салите се приватизираа и пренаменија, а дистрибутерите немаше за кого да увезуваат филмови. Единствено кај нас продолжи мануфактурата на филмско производство. Меѓутоа, една уметност може да егзистира и да се развива додека има публика која ќе ја поддржува.
Нашите филмови, пак, поприсутни се на меѓународните фестивали (што, бездруго, е пожелно), отколку што се прикажуваат во домашните кино сали и пред нашата публика. Ни еден наш филм, не само што не ги повратил вложените средства за да се овозможи понатамошна репродукција, туку не ја извршува ни очекуваната мисија за задоволување на потребите на луѓето, подигање на вкусот на гледачите и квалитетот на животот.
Со таквиот однос се ускратени граѓаните со чии средства е овозможено снимањето на филмот. Се затвора перспективата на филмското творештво. Атрофира интересот на публиката до нејзино исчезнување. Затоа и на фестивалите кај нас на кои се прикажуваат врвни остварувања нема публика ни за една камерна кино сала.
- Што мислите за приликите во културата воопшто?
– Културата е сложен сегмент, поправо целината на животот, или “начин на живеење”. Без валидни истражувања, кои кај нас со години не се спроведуваат, не можат да се обликуваат објективни сознанија. Меѓутоа, во еден постфилозофски дискурс, врз основа на искуството можат да се препознаат доминантните процеси.
Покрај материјалното, но не само заради тоа, кај нас се случува општо и континуирано духовно осиромашување. Книгите во Македонија се печатат во просечен тираж од 500 примероци (на два милиона народ) и уште помалу се читаат. Освен на отворањата, ликовните изложби ретко кој ги посетува. Кината ги нема, а и театрите мака мачат со публиката. Уметничките дела во ерата на техничката репродуктивност (Валтер Бенјамин) не го изнаоѓаат патот до консументите.
Телевизијата, како медиум кој може (и тоа го правеше со сопствена продукција) да изврши масовна дистрибуција на културни вредности, сега емитува само дневници, произведува и посредува (нечии) политички програми и тривијални забавни емисии.
Ние се декларираме како демократско општество, а не сме во состојба да изведеме демократска дистрибуција на културните и уметничките вредности. Културните и врвните уметничките настани се сконцентрирани во Скопје и уште во неколку поголеми градови. И таму тие се достапни до еден тесен социјален слој. Како контрпункт на таа и таквата метрополизација се случува културна пауперизација на провинцијата и руралните средини, која остава силни последици кај луѓето не само на духовен план, туку е причина за миграцијата, стареењето, економското и социјалното опустошувањето на селото кое се одвива пред наши очи, а ние не можеме или не сакаме да го видиме.
Рурална Македонија се празни и претвора во еден огромен музеј на отворен простор каде што животот застанал во минатиот век. Кај нас не се изведуваат интегрални културолошки истражувања со кои би се опсервирало духовното здравје на нацијата, културните потреби на граѓаните и начинот на нивното задоволување.
Иако е предвидено со Законот за култура, не е донесена ни Среднорочна програма за периодот од 2008 до 2012 година, која по претходна дебата ја усвојува Собранието на Република Македонија и во која се утврдуваат принципите, целите, стратегијата и приоритетите на културниот развој.
Без културолошки истражувања и Среднорочна програма културната политика нема научна заснованост, ниту е во можност демократски да го легитимира и згусне општиот национален интерес и автономноста на културните процеси. Културната политика кај нас се води потамина. Таа е идеолошки еднодимензионална и партиски фрагментирана. Заради тоа наместо да го облагородува и подига квалитетот на животот, наместо да ги превозмогнува објективните противречности и обединува луѓето околу креативни и развојни проекти, културата станува подрачје на партиска исклучивост, меѓуетнички и идеолошки конфронтации.
Ресетирање на митовите
- Во последниве години се водат жестоки полемики на историски теми. Се проблематизира етногенезата, а потеклото на културниот и националниот идентитет се бара и “изнаоѓа” во далечното митско минато. Тоа ќе се ресетира и со грандиозни споменици. Каков е учинокот на тие расправи за антиквизација на историјата?
– Проучувањето и препрочитувањето на историските наративи е легитимна епистемолошка постапка. Кај нас, меѓутоа, не се водат само академски расправи, кои по “природен” пат ќе доведат до евентуална еволуција на сфаќањата на луѓето.
Со силна медиумска поддршка се инсистира на масовна промена на свеста “овде и сега”!? Нивната настојчивост предизвикува посложени конвулзии и делби. Филозофите на историјата препорачуваат да се проучат историчарите пред да се зафатиме со проучувањето на фактите коишто тие ги нудат. Сета историја е “современа историја” вели Бенедито Кроче, бидејќи, во суштина, историјата се состои во гледање на минатото со очите на сегашноста и дека главната работа на историчарот не е да бележи, туку да оценува.
Клод Леви-Строс во своето капитално дело „Дива мисла“ луцидно ќе забележи дека “Митската мисла… ги гради своите идеолошки палати со материјалот на еден стар општествен говор”. Нашите палеоисторичари, опседнати со ревизија на перцепцијата за минатото, генезата на нацијата и културниот идентитет го бараат во неолитската палеографија, политичката историја и државата како нејзина централна категорија. Иако нацијата е феномен на модерната историја, величествената парадигма, примерот за углед и урнекот на нивните сочиненија е Старата, античка Македонија (на Филип и Александар) од пред 2 300 години.
На државата навистина не може да и се спори продуктивноста во произведување траги и артефакти низ историјата. Меѓутоа, на што се потпирал и како се одржал македонскиот идентитет, кога по падот на Империјата на Александар Македонски, освен инцидентно во Средниот век (Самоиловото царство), Македонците до крајот на Втората светска војна и Заседанието на АСНОМ на 2 август 1944 година кога е создадена Републиката, немале своја држава?
Како се премостило тоа милениумско растојание? Во каков социјален раствор се сочувале античките матични клетки за ововременото клонирање на свеста?
За тоа политичката историја на дворски игри, преврати и освојувања нема одговор. Таквата перцепција на историјата Македонија ја држи со векови во потчинета и инфериорна положба; во долг времеплов на ропства под туѓи држави и посегања и оспорувања на нејзиниот идентитет. Политичката историја е неопходна, но не и доволна рамка за да се разбере генезата и тоталитетот на македонскиот идентитет.
- Во кој клуч, низ кои културно-историски категории може да се разбере спецификата на македонскиот идентитет?
– Трудот, производството и репродукцијата се супстанција на животот и свеста. “Целокупната таканаречена светска историја не е ништо друго отколку произведување на човекот со помош на човековиот труд, ништо друго отколку настанување на природата за човекот” (Карл Маркс).
Историскиот подвиг на Македонија не е во воените походи и Империјата на Александар Велики. Подвигот на настанувањето и опстојувањето на нејзиниот идентитет можат да се разберат низ една ИСТОРИЈА НА ТРУДОТ. Социолингвистиката недвосмислено докажа дека низ работата се создал и сочувал јазикот, кој овде и секаде во светот е нашата татковина. Од трудот, везот на животот, од коприната меѓу умот и срцето е излачена поетиката на “… строга(та) македонска песна … песна од копнеж и песна од мака… Судбинско нешто (што) се плело за века” (“Везилка” – Блаже Конески).
Ритамот на трудот во имагинацијата на анонимниот уметник е преобликуван во играта (орото)… Македонија треба да им подигне споменик на Орачот и Ороводецот, на Сточарот и Ткајачката, на Воденичарот и Везилката, на незнајниот јунак – ДОМАКИНОТ. Војсководците и револуционерите ги добивале или губеле битките, Домакините го варделе семејството и социо-културниот капитал, ја обновувале, чувале и граделе земјата.
„Масакрите во Македонија“ не е првиот филм за нас
– Долго време се сметаше дека Масакрите во Македонија (1903) е првиот филм за нашата земја. Меѓутоа, послежните истражувања ме наведоа на заклучок дека и пред тоа биле екранизирани настани од Македонија. На почетокот на филмското доба се отвори полемика околу жанрот реконструираните актуелности (за веродостојноста на автентичните настаните инсценирани и снимени во студијата), во која француските новинари ги обвинија авторите за лажно информирање на јавноста.
Еден од нападите на реконструираните актуелности е објавен во парискиот весник Петит Блуе од 25 јуни 1902 година. Во весникот меѓу остварувањата со кои се “лажат” гледачите се наведуваат филмовите „Епизоди од војната во Трансвал“, „Крунисувањето на Кралот Едвард 7 – ми“ и замислете – „Грабнување во Македонија“. Значи пред јуни 1902 година бил снимен и во Париз се прикажувал филм за нашата земја кој толку силно го привлекол вниманието за да стане предмет на јавна расправа! За тоа пишува и еден од најпознатите историчари на филмот, Жорж Садул.
Се уште ги немам сите неопходни докази, но многу е веројатно дека „Грабнувањето во Македонија“ се однесува на случувањата околу американската мисионерка Мис Елен Стон, која беше грабната од четата на Јане Сандански во септември 1901 и држана во заложништво до пролетта 1902 година. Настанот, како што е познато, доби голем публицитет во целиот свет и многу е веројатно дека ги поттикнал кинематографите да го реконструираат.
Бидејќи продуцентите промптно реагирале на медиумски атрактивните настани, не е исклучена можноста филмот да е снимен дури и во 1901 година. Но, попрецизно за продуцентот, датирањето и за содржината на филмот ќе може да се каже доколку се пронајде сочувана копија од тоа остварување. На таа тема, треба ли да ги потсетам помладите читатели, во 1958 година, според сценарио на Ѓорѓи Абаџиев, во режија на Жика Митровиќ, а во продукција на “Вардар филм” е снимен Мис Стон, еден од најуспешните играни филмови во нашата кинематографија.
Бранка Доневска Најдовска
Фото: Гоце Солев
„Глобус“, 2009 година